Plac Wolnica został wytyczony około 1335 r. kiedy Kazimierz III Wielki lokował miasto Kazimierz (27 lutego 1335 roku Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla Kazimierza na prawie magdeburskim). Główny plac miasta był niemal tak duży i okazały jak krakowski, i pełnił niegdyś podobne funkcje. Nazwa Wolnica utrwaliła się dopiero w XIX wieku a wcześniej plac nazywano Rynkiem Kazimierskim. Współczesny Plac Wolnica jest tylko częścią dawnej Wolnicy. Nazwa placu świadczy o wolnej sprzedaży mięsa poza jatkami w średniowieczu - tzw. wolny targ. W 1800 roku austriacka administracja włączyła w strukturę Krakowa m.in. miasto Kazimierz, które odtąd jest dzielnicą.

Plac Wolnica od wieków był ważnym elementem Kazimierza jak i później Krakowa dzięki pełnionej roli handlowej. W późniejszym czasie także za sprawą założenia na prawym brzegu Wisły miasta Podgórze (w 1784r.), które miało konkurować z Krakowem i Kazimierzem, przez plac przebiegał szlak handlowy. Pierwotnie tereny te przez Wisłę łączył most pływający (nazywany Wielickim) jednak ze względu na liczne uszkodzenia podczas powodzi zdecydowano się na budowę nowej przeprawy - Mostu Karola (wybudowanego w 1802r.), który zniszczyła powódź w 1813r. Wówczas powrócono do pomysłu mostu pływającego. 30 lat później wybudowano stałą przeprawę - Most Podgórski, który zaczynał się u wylotu ul. Mostowej i łączył z ul. Krakowską w Podgórzu.

W 1867 roku uruchomione zostają pierwsze regularne linie omnibusowe, co daje początek transportu publicznego w Stołecznym Królewskim Mieście Krakowie (różne źródła podają również, że za początek komunikacji w Krakowie przyjmuje się rok 1875). Pojazdy kursowały na trasie Dworzec Kolejowy - ul. Basztowa - ul. Floriańska - Rynek Główny - ul. Grodzka - ul. Stradomska - ul. Krakowska - Plac Wolnica - ul. Mostowa - Most Podgórski. Ze względu na ograniczone możliwości przewozowe Zarząd Miasta dość szybko, bo już na początku lat `70 XIX wieku, rozpoczął pertraktacje z zagranicznymi kontrahentami o udzielenie koncesji na uruchomienie i prowadzenie nowocześniejszego środka transportu, jakim były wówczas tramwaje konne. Pod koniec 1881r. Rada Miasta zadecydowała o budowie linii tramwajowej. Zbudowano linię jednotorową z czterema mijankami wraz torem podwójnym na końcówkach trasy. Podobnie jak w przypadku omnibusów, linia tramwajowa łączyła Dworzec Kolei Wiedeńskiej z Mostem Podgórskim (przez Rynek Główny i Plac Wolnica). Tramwaje wykonując regularny kurs na linii skręcały z ul. Krakowskiej (tuż za Ratuszem) w lewo na Plac Wolnica a następnie po przejechaniu ok. 100m (przez plac) skręcały w prawo w ulicę Mostową kierując się do końcówki przy Moście Podgórskim.

Uruchomienie tramwaju konnego wymagało utworzenia odpowiedniego zaplecza dla pojazdów oraz zwierząt. Belgijskie Towarzystwo Kolei Lokalnych (Compagnie Generale des Chemins de Fer Secondaires) w ramach koncesji na wykonanie linii tramwajowych przystąpiło również do wybudowania remizy w okolicach przebiegu trasy pierwszej linii tramwaju konnego. Idealne ku temu stały się tereny w sąsiedztwie gazowni miejskiej - działki u zabiegu ulicy Gazowej i Świętego Wawrzyńca. Pierwsze budynki powstawały w latach 1882-1888 (były to m.in. kuźnia, stajnie dla koni czy wozownia). W celu połączenia budynków zajezdni tramwajowej z linią wykonano łącznik z Placu Wolnica (od skrzyżowania z ulicą Mostową) przez ulicę Bocheńską, gdzie następnie tor skręcał w lewo w ulicę Gazową by zaraz wykonać skręt w prawo na teren nowej remizy.

W 1895r. podjęto temat wyboru innego sposobu napędu tramwajów. W ten sposób 11 czerwca 1898r. został podpisany kontrakt pomiędzy Gminą Kraków a Towarzystwem Akcyjnym Tramvays Autrichiens et Extensions Societe Anonyme z Brukseli na utworzenie przedsiębiorstwa Krakowska Spółka Tramwajowa Towarzystwo Akcyjne z siedzibą w Krakowie. Nowa firma w 1900r. podpisała z miastem umowę na elektryfikację linii wąskotorowego tramwaju konnego. Dość szybko, bo w styczniu 1901r. pierwsza linia była gotowa. Pierwsze jazdy próbne odbyły się 19 stycznia a oficjalna prezentacja i przejazd elektrycznym tramwajem wąskotorowym miał miejsce 16 marca 1901r. W związku z elektryfikacją linii nie uległ zmianie przebieg torowisk. Jedynie na terenie zajezdni od strony ul. Gazowej wybudowano na potrzeby nowego taboru nową remizę na ok. 30 pojazdów wraz z niezbędnymi dojazdami.

Po pewnym czasie Gmina Kraków przejęła 95% udziałów w spółce. Zaplanowano zakupić nowy, pojemniejszy tabor, przebudować jednotorowe odcinki na dwutorowe a także pomyślano o przebudowie wszystkich torowisk o rozstawie 900mm na 1435mm. Skupiono się jednak wyłącznie na budowie nowych połączeń normalnym rozstawie szyn (1435mm) pozostawiając w użytkowaniu torowiska o rozstawie 900mm. W 1912r. w związku z planami uruchomienia linii normalnotorowych na terenie zajezdni przy ul. Św. Wawrzyńca rozpoczęto budowę nowego budynku zajezdni na potrzeby nowego taboru. Halę na 4 tory wytyczono równolegle do ulicy tuż za kamienicą (budynek zakupiony przez Spółkę na potrzeby biurowe w 1938r.). Dojazd do nowego obiektu wyznaczony został tym razem od strony ulicy Starowiślnej (a nie jak w przypadku tramwaju wąskotorowego od strony Placu Wolnica).

Ze względu na rosnące potrzeby w 1913r. wybudowano kolejną, tym razem większą halę po przeciwnej stronie ulicy Św. Wawrzyńca, na wydzierżawionym przez Miasto Kraków terenie należącym do kościoła Bożego Ciała. Hala z sześcioma ślepymi torami wytyczona została prostopadle do ulicy. Na działce rozmieszczono także budynki pomocnicze, m.in. warsztaty, dyspozytornię czy budynek socjalny. Do nowego kompleksu doprowadzono trzy tory łączące się na ulicy z torami z hali wybudowanej w 1912r. (po przeciwnej stronie ulicy). Tramwaje zjeżdżające do zajezdni z ul. Starowiślnej skręcały w prawo w jednotor na ul. Dajwór a następnie w prawo na skrzyżowaniu z ul. Św. Wawrzyńca i dalej do zajezdni. Wykonano również możliwość skrętu z ul. Dajwór w ul. Św. Wawrzyńca w lewo (i dalej do ul. Starowiślnej), tworząc tzw. pętlę uliczną.

Pod koniec lat dwudziestych XX wieku kompleks zajezdni zaczęto modernizować oraz dostosowywać do obsługi autobusów. Do 1929r. wybudowano garaże na skrzyżowaniu ul. Św. Wawrzyńca z ul. Wąską oraz przy ul. Gazowej tuż obok wjazdu tramwaju wąskotorowego na teren zajezdni. Elektryczne tramwaje funkcjonowały niemal bez przeszkód do II Wojny Światowej. W grudniu 1944r. w związku ze zbliżającym się frontem, komunikacja została zawieszona. Po paru dniach, w styczniu 1945r. wznowiono na chwilę ruch tramwajowy. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945r. do Krakowa wkroczyły wojska Armii Czerwonej a wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w powietrze wszystkie przeprawy mostowe na Wiśle. Unieruchomione na ulicach miasta wagony z czasem ściągano do zajezdni, starano się również jak najszybciej odbudować infrastrukturę. Po miesiącu, 17 lutego uruchomiono trasę wąskotorowej jedynki, z Dworca Kolejowego przez Rynek Główny prawdopodobnie już tylko do Placu Wolnica (część źródeł podaje informacje o uruchomieniu całej trasy, tj. od Dworca do Mostu Piłsudskiego zaś inne o uruchomieniu trasy tylko do Placu Wolnica).

Okres powojenny to schyłek tramwajów wąskotorowych. Na początku lat `50 Miejska Rada Narodowa podjęła decyzję o budowie torowiska na ul. Basztowej w celu usunięcia tramwajów z Rynku Głównego. W pierwszej kolejności z głównego placu miasta wycofano tramwaje normalnotorowe a już na jesień 1952r. podjęto prace przy rozbiórkach linii wąskotorowych. Linię numer 1 stopniowo skracano, przesuwając przystanki od Dworca Kolejowego do Rynku i do ul. Grodzkiej. Ostatecznie tramwaje wąskotorowe zniknęły z ulic Krakowa 13 lutego 1953r. Torowiska w krótkim czasie zlikwidowano a wagony odstawiano na terenie zajezdni przy ul. Św. Wawrzyńca (po pewnym czasie zostały sprzedane do Bydgoszczy, Elbląga, Grudziądza i Torunia).

W czasie likwidacji torowisk o szerokości 900mm przystąpiono do przebudowy zespołu zajezdni przy ul. Św. Wawrzyńca na potrzeby obsługi wagonów normalnotorowych. Istniejące hale dostosowano do większych wagonów m.in. przebudowując kanały rewizyjne czy przekuwając szyny na rozstaw 1435mm. Nie obyło się również bez większych ingerencji w strukturę budynku. W przypadku hali wąskotorowej przebudowie ulec musiała również konstrukcja dachu. Podjęto również decyzję o zachowaniu wjazdu dla tramwajów od strony ul. Krakowskiej przez Plac Wolnica, ulicę Bocheńską i Gazową oczywiście zmieniając przy tym rozstaw szyn. Tramwaje normalnotorowe wprowadzono do starych hal w 1955r. W tym samym okresie około połowy lat `50 w ramach czynu społecznego wykonano jednotorowy odcinek łączący ulicę Gazową z ulicą Św. Wawrzyńca. Ten niewielki fragment połączył dotychczasowy wjazd tramwajów wąskotorowych (przebudowany na normalnotorowy) od strony ulicy Krakowskiej z wjazdem od ul. Starowiślnej i ul. Dajwór. Wykonanie tego fragmentu bardzo ułatwiło manewrowanie i przemieszczenie się wagonów pomiędzy halami. Co ciekawe torowisko to nigdy nie było użytkowane liniowo.

W latach `60 przystąpiono to przebudowy całego kompleksu hal przystosowując je do obsługi autobusów. Miało to związek z budową zajezdni tramwajowej w Nowej Hucie, której budowę oficjalnie inaugurowano w 1959r. mimo, iż faktyczne prace rozpoczęto w 1961r. (pierwsze wagony wjechały na teren zajezdni Nowa Huta w dniu 5.06.1965r.). Na terenie zajezdni przy ul. Św. Wawrzyńca zlikwidowano wszystkie tory dojazdowe do hal, zdemontowano sieć a także zakryto część kanałów. Wszystkie obiekty przystosowano na potrzeby komunikacji autobusowej organizując w budynkach stanowiska obsługi i napraw, warsztaty, hamownię, silnikownię czy inne potrzebne zaplecza techniczne. W 1968r. zlikwidowano również wszystkie torowiska w obrębie zajezdni. Od strony ul. Krakowskiej na Placu Wolnica pozostawiono fragment torowiska - żeberko z trójkątem do zawracania (pozostawiono ok. 100m dawnego torowiska). Od strony ul. Starowiślnej pozostawiono wjazd jednotorem w ul. Dajwór wraz z lewoskrętem w ul. Św. Wawrzyńca (pozostawiając jedynie pętlę uliczną). Pozostałe szyny leżące na ul. Św. Wawrzyńca (od skrzyżowania z ul. Dajwór do zajezdni) oraz na ul. Bocheńskiej i Gazowej zdemontowano.

Układ torowy na Placu Wolnica przetrwał przynajmniej do drugiej połowy lat `80 po czym zlikwidowano zwrotnice w kierunku ul. Krakowskiej a szyny na placu zaasfaltowano. Torowisko to użytkowane było liniowo do 1965r. a przez kolejne 20 lat służyło jedynie w czasie awarii. Właśnie na Placu Wolnica miła miejsce jedna ze scen kultowego serialu Zmiennicy (reż. Stanisława Barei). Na nieużywanym "ślepym" torowisku, na potrzeby filmu ustawiony został jeden ze składów 105Na otablicowany jako linia nr 6.

zobacz także:

Pozostawiony fragment torowiska w ul. Dajwór i Św. Wawrzyńca służy po dziś dzień. Przez okres od 1965 do 2008 roku pozostawał w niezmienionej formie, tj. jednotor od ul. Starowiślnej, przez ul. Dajwór, następnie lewoskręt w ul. Św. Wawrzyńca, przystanek z mijanką dwutorową i powrót na ul. Starowiślną. Cały kompleks zajezdni przy ul. Św. Wawrzyńca został wpisany do rejestru zabytków w 1985r. i znajduje się na obszarze wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO i jest uznany za pomnik historii. W 2007r. podpisane zostało porozumienie o finansowaniu projektu „Kwartał Św. Wawrzyńca – budowa centrum kulturowego na krakowskim Kazimierzu” z Małopolskiego Regionalnego Funduszu Operacyjnego na lata 2007-2013, wykorzystującego środki z Unii Europejskiej. Dzięki temu przeprowadzono rewaloryzację budynków: B i C (stajnie tramwaju konnego), E (remiza tramwaju konnego) i F (pierwsza hala tramwaju normalnotorowego), odtworzono dziedziniec i place wraz z wyeksponowaniem odkrytego zbiornika na benzynę, dawnej stacji obsługi autobusów. Również z tych środków odbudowano fragment torowiska od skrzyżowania ul. Św. Wawrzyńca z ul. Dajwór do budynku pierwszej hali tramwaju normalnotorowego (budynek F). Uroczyste otwarcie odrestaurowanych budynków oraz nowego torowiska miało miejsce przy okazji VI krakowskiej Nocy Muzeów.

zobacz także:

1 (linia wąskotorowa tramwaju konnego), 1 (linia wąskotorowa tramwaju elektrycznego) - przez plac Wolnica odcinek od Placu Wolnica do ul. Mostowej.

1 (linia wąskotorowa tramwaju elektrycznego), D (linia wąskotorowa tramwaju elektrycznego), 10bis, 13bis, 18, 18 /nocna/, 19 - do Placu Wolnica.

ul. Bocheńska, Gazowa i Św. Wawrzyńca (pomiędzy ul. Gazową a zajezdnią) nigdy nie były używane liniowo.

Współcześnie bardzo trudno jest się doszukać pozostałości po tramwajach wąskotorowych. Jedynie na narożnej kamienicy stojącej u zbiegu ulicy Bocheńskiej, ulicy Mostowej i Placu Wolnica na wysokości pierwszego piętra widoczna jest ozdobna rozeta. Zapewne służyła do zawieszenia sieci trakcyjnej zarówno w relacji Plac Wolnica - ul. Bocheńska jak i Plac Wolnica - ul. Mostowa.


Podobne ozdobne rozety do dnia dzisiejszego znajdują się na kamienicach przy ulicy Krakowskiej. Trudno stwierdzić czy owe zawieszenia zostały wykonane jeszcze za czasów tramwajów wąskotorowych czy już po uruchomieniu torowiska o rozstawie 1435mm.


Torowiska wokół kompleksu zajezdni zlikwidowane zostały w 1968r. Pozostawiono jednak tzw. trójkąt do zawracania na Placu Wolnica. Układ ten przestał być użytkowany liniowo ale służył rezerwowo czy też w przypadku awarii do końca lat `80. Ponieważ fragment ten zlikwidowano stosunkowo niedawno, widoczne są jeszcze jego pozostałości.